नभन्दै, केही हप्तापछि जोगीपानी कुवामा पानी पलाएर आउन थाल्यो । पिँधमा समेत मुस्किलले पानी जम्मा हुने कुवामा माथिसम्म आउन थालेपछि गाउँलेको खुशीकै सीमा रहेन ।

पोखरी जोगाउन सकेमा पानीका मूलहरु सुक्दैनन् भन्ने अभियान लिएर एउटा संस्था आफ्नो गाउँमा आउँदा साविक दाप्चा काशीखण्ड–१४, अधिकारीथोककी शर्मिला अधिकारीलाई पत्यार लागेन ।

कुरा स्वाभाविकै थियो, पोखरी जोगाउँदैमा अनि पानी सञ्चित गरेकै भरमा घरमुनिको कुवामा कसरी पानी बढ्ला भन्ने? तर, कुवाको पानी सुक्दै गएको अवस्थामा कतै संस्थाले राखेका कुरा साँच्चै भइ पो हाल्छ कि भनेर शर्मिलासहित गाउँलेहरुले पोखरीको सरसफाइ गरे, अनि लगत्तै वर्षातको पानी समेत जमाएर राखे ।

नभन्दै, केही हप्तापछि जोगीपानी कुवामा पानी पलाएर आउन थाल्यो । पिँधमा समेत मुस्किलले पानी जम्मा हुने कुवामा माथिसम्म आउन थालेपछि गाउँलेको खुशीकै सीमा रहेन ।

हुनपनि १६ वर्ष अघि अधिकारीथोकमै बुहारी भएर भित्रिएकी शर्मिलाले एक दशकसम्म जोगीपानीकै कुवाको भरमा घरधन्धा चलाउन भ्याइन् । केही वर्षदेखि कुवामा पानी कम हुँदै गएपछि पानीको अभाव हुन थाल्यो । टाढादेखि पानी ल्याउनु पर्दा उनले घरधन्धाको तारतम्य मिलाउनमात्रै सकिनन्, गाउँको फेदीदेखि पानी ओसार्दा रोगसमेत ब्यहोर्नु प¥यो ।

‘कुवा सुकेपछि गाउँमुनिको चिलाउने खोल्साबाट भ्याट(प्लाष्टिकको सानो ट्यांकी) मा ४० लिटरसम्म पानी बोकेर ल्याउँथे । भात पकाएर ख्वाउन नभ्याएर सुख्खा चिउराको भरमा केटाकेटीलाई धेरै पटक स्कूल पठाउनु पथ्र्यो’, शर्मिलाले भनिन् ।

शर्मिलाकै ससुरा पर्ने छिमेकी माधवप्रसाद अधिकारीको मानसपटलमा झै पनि उतिखेरका गाउँभरि पोखरी र कुवा छ्यापछ्याप्ती भएको अझै ताजा छ, ‘पोखरी बनाउने र जोगाउने पुस्तौनी ज्ञान थियो । यिनै पोखरी र कुवाको पानीले कैयौं पुस्ता हुर्के बढे,’ उनले थपे ।

‘अहिलेको पुस्तालाई यी कुरा एकादेशका कथाझैं लाग्छ । नहोस पनि किन? अब न त पोखरी नै बाँकी छ । न पोखरीका कथाहरुलाई सुन्ने र पछिल्लो पुस्तालाई बुझाउने समाज नै बाँकी छ’, पोखरीको महत्व बुझाउने क्रममा माधवले भने ।

गाउँकै जोगीपानी कुवाको पानी खाएर हुर्के बढेका अधिकारीलाई कुवालाई पानीको भरथेग गर्ने जोगीपानी पोखरीलाई जोगाउने चिन्ता रहेको छ । उनी नेपाल राष्ट्र बैंकको जागीरे जीवन सकिएपछि गाउँमै बस्दै आएका छन् ।

‘बर्खेझरीमा पोखरीमा जम्मा भएको पानी यतिखेर सुकेको छ । तैपनि त्यहीबेलाको पानीले होला कुवामा अझै पानी आइरहेको छ’, अधिकारीले भने, ‘मूल अति छिटो सुक्छ भन्ने कुरा हामीले जोगाएको पानीले पोखरी कति भरिएको भन्नेमा निर्भर गर्छ । यस पटकको वर्षात धेरै भएन त्यसैले मूलमा कमी हुँदै गयो’, उनको अनुभवले भन्छ ।

पानीकै अभावमा घरधन्धा र बस्तुभाउ स्याहार्न समस्या भइरहेको अवस्थामा शर्मिलाको गाउँमा साढे तीन वर्ष अघि इसिमोड र नेपाल पानी सदुपयोग फाउण्डेशनले ‘मूल, भण्डारण र पानी स्तम्भ’ सम्बन्धी कार्यमूलक अनुसन्धान कार्यक्रम लिएर प्रवेश ग¥यो ।

धेरै वर्षदेखि पानी नअडिएको पोखरीको मर्मत सम्भार र पानी अड्याउने भित्तालाई बनाउनका लागि रकम पाएपछि सोही वर्ष पोखरीमा पानी जम्मा भयो । पानीको स्रोत बढाउन मद्दत गर्ने रुखहरुको संरक्षण गरियो भने पानी बढाउन मद्दत गर्ने विरुवाहरु पनि पोखरी वरिपरि रोप्ने कामहरु भए ।

‘२०७१ सालको जेठमा पोखरीलाई मर्मत सम्भार गरियो । मज्जाले पोखरी भरिएर ओभर पनि भएको थियो । त्यस वर्षको हिउँदमा कुवामा पानी सधैंभरि भइरह्यो’, अधिकारीथोक माथ्लोगाउँ टोल विकास संस्थाको अध्यक्ष समेत रहेकी शर्मिलाले भनिन् ।

फाउण्डेशनले स्थानीयलाई पुनर्भरण(रिचार्ज) पोखरी बनाउँदा या सम्भार गर्दा पानीको मूल पलाउने ज्ञानसहितको सीपयुक्त तालिम दिएको थियो । यही सीपलाई जोगीपानी पोखरीमा स्थानीयले लागू गरे । सो वर्षको हिउँदभरिको अवधिमा कुवामा प्रति मिनेट एक लिटरका दरले पानी बढेको फाउण्डेशनको अध्ययनले देखाएको छ ।

‘यो वर्ष गाउँमा धेरैतिर मूल सुक्दासमेत जोगीपानी कुवामा पानी सुकेको छैन । हामीलाई त्यही पानीले मद्दत गरिरहेको छ । यदि धेरै अगाडिबाट पोखरीको संरक्षण गर्न जानेका भए हाम्रो गाउँवरिपरिका सबै मूलहरु नसुक्ने रहेछन्’, शर्मिलाले थपिन् ।

काभ्र्रेको प्रसिद्ध तीर्थस्थल नमोबुद्ध नजिकै रहेको यो गाउँभिर जताततै पोखरी र मध्यभागमा रहेको एउटा विशाल पोखरीकै नाममा तत्कालीन डराउनेपोखरी गाविस नामाकरण भएको हो । अहिले यो नामसमेत काशीखण्ड हुँदै नमोबुद्ध नगरपालिकामा रुपान्तरण भएको छ ।

‘पोखरीको नाम लिँदा हामीलाई गर्व महसूस हुन्छ । त्यसैले अझै पनि हामी डराउनेपोखरीकै बासिन्दा भन्छौं । किनकी पोखरीले हामीलाई जीवन दिएको छ,’ माधव भन्छन् ।

गाउँका धेरै पोखरीमा स्कूल, सरकारी कार्यालय र निजी घरहरु बनिसकेका छन् । बाँकी एउटै डराउने पोखरी रहेको छ । यसलाई जसरी पनि जोगाउनु पर्छ भन्ने नगरवासीहरुमा चेतना जागेको हुँदा नगरपालिकाले समेत दुई वर्षदेखि बजेट दिँदै आएको छ ।

‘डराउने पोखरी भएको डाँडाबाट झर्दै भकुण्डेवेंशीसम्म पुग्ने क्रममा सो क्षेत्र अन्यत्रभन्दा रसिलो देखिन्छ । गाउँको सिरानमै मूलहरुको संरक्षक डराउने पोखरी भएर होला, बाटैभरि एकपछि अर्को मूलहरु देख्न सकिन्छ’, नगरपालिकाका इन्जिनियर उज्ज्वल अर्यालले भने ।

पहाडी भूधरातलयुक्त क्षेत्रफल धेरै भएको नगरपालिका भएकै कारण तत्कालै सबै भूभागमा खानेपानी सुविधा पु¥याउन असम्भव देखेर दुई वर्षदेखि नगरपालिकाले पोखरीहरुको संरक्षण गदै सबैलाई पुनर्भरण (रिचार्ज) पोखरीमा रुपान्तरण गर्ने नीति लिएको छ ।

‘हामीले इसिमोड र नेपाल पानी सदुपयोग फाउण्डेशनले बरबोटको पोखरी, हुमागाईथोक पोखरी र जोगीपानी पोखरीमा गरेको अनुसन्धानको नतिजाबाट प्रभावित भएर पोखरीको संरक्षणबाट पानीको मूललाई जोगाउनकै लागि भनेर वार्षिक बजेट छुट्याउन थालेका छौं’, उनले भने ।वातावरणमैत्री स्थानीय सुशासन कार्यक्रम(ईएफएलजी) मार्फत आर्थिक वर्ष ०७२÷७३ मा नगरपालिकाले ७ वटा पोखरी र दुई वटा खानेपानी मूलको मर्मतसम्भार तथा संरक्षणको कार्य सम्पन्न गरेकोे अर्यालको भनाई छ, ‘यीनमा डराउने पोखरी, सिम्लेलहरे पोखरी, नेपाने पोखरी, सिम पोखरी, महादेव पोखरी, हिले पोखरी र ढकाल थुम्का पोखरीको काम सकिएको छ भने खानेपानीको मूलतर्फ नागस्थान मूल र जगबैजेश्वर मूललाई संरक्षण र विकास गरिएको छ’, उनले थपे ।

यो क्रमलाई नगरपालिकाले चालू आर्थिक वर्षमा समेत निरन्तरता दिएको छ । गाउँभरिकै प्रमुख डराउने पोखरीसहित धोबी धारा पोखरी, मयलपानि पोखरी, जोगीमारा पोखरी, चिहानडाँडा पोखरी, पिपल चौर पोखरी र भैरब कुण्ड पोखरीमा कामहरु भईरहेको छ । खानेपानीको मूल तर्फ बग्मारा मूल, हिले मूल र ढोडेनी मूल रहेको छ ।

‘आर्थिक वर्ष ०७४÷७५ को नगर विकास योजनामा विभिन्न वडाबाट पोखरी तथा मूल संरक्षण र पुनर्भरण पोखरी निर्माणका योजनाहरुलाई प्राथमिकता दिएका छौं । हामी नगरवासीको दैनिक जीवनसँग प्रमुख सरोकार राख्ने पानीका निम्ति प्राथमिकतामा राखेर बजेट विनियोजन गरिएको छ’, अर्यालले थपे । कार्यक्रमअन्तर्गत नै पानीको मूल पलाउन सहयोग गर्ने विरुवाहरु रोप्नसमेत स्थानीयलाई अभिप्रेरित गरिने उनको भनाई छ ।

जलवायु परिवर्तनलगायत अन्य कारणले पछिल्ला वर्षहरुमा वर्षात्को स्वरुपमा परिवर्तन आइरहेको इसिमोडका विज्ञ निलहरि न्यौपानेको भनाई छ, ‘पानीको मूलको स्रोत नै आकाशे पानी भएको र वर्षाको झरीलाई पुनर्भरण पोखरी या अन्य कुनै माध्यमबाट जमीनमुनि पठाउँदा मूल जोगिने कुरा दाप्चा–काशीखण्ड र पाँचखाल नगरपालिकामा भएको अनुसन्धानले प्रमाणित गरेको छ’, उनले थपे ।

इसिमोड र फाउण्डेसनले पाँचखालका मण्डने पोखरी, ठाँटी पोखरी र तिनपिप्ले क्लब पोखरीलाई नयाँ निर्माण, पुनस्र्थापन तथा मर्मत सम्भार गर्दा ती पोखरी तल रहेका मण्डने कुवा, भष्मे मूल र सीमको इनारमा पानीको परिमाण बढेको देखाएको छ, ‘मण्डने कुवामाथि पोखरी बनाउँदा प्रति मिनेट शून्य दशमलव ६६ लिटर पानी बढेको देखियो,’ कार्यमूलक अनुसन्धान प्रतिवेदनमा भनिएको छ ।