दलहरुले बिर्से शहीदका योगदान

रासस-तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्र शाहले प्रतिनिधिसभा विघटन गर्दै शासनसत्ता आफ्नो हातमा लिए । त्यसैको विरोधस्वरुप २०६२ चैत २४ गतेदेखि नेपालमा राजतन्त्र विरोधी आन्दोलन शुरु भयो । यो आन्दोलनलाई राजनीतिक दलहरुले जनआन्दोलनको संज्ञा दिएका थिए । राजतन्त्र मुर्दावाद ! गणतन्त्र जिन्दावाद ! भन्दै देशभर राजतन्त्र विरोधी आन्दोलन चलिरहेको थियो ।

आन्दोलन उत्कर्षमा थियो । देशभरबाट कतै गोली चलेर आन्दोलनकारी घाइते भएका त, कतै मारिएका समाचारहरु आइरहेका थिए । नेपालगञ्जमा पनि आन्दोलन चरम उत्कर्षमा पुगेको थियो । राजनीतिक दलका नेताहरु गिरफ्तारीमा पर्ने र छुट्ने क्रम चलिरहेको थियो ।

आन्दोलनमा सहभागी हुन गाउँगाउँबाट मानिसहरु नेपालगञ्ज ओइरिन्थे, दिनभर आन्दोलनमा सहभागी हुन्थे, साँझ परेपछि घर फर्किन्थे । गाउँलेहरुको २०६२ चैत २४ गतेदेखिको दैनिकी यसैगरी चलिरहेको थियो । जनआन्दोलनको १२ औं दिन अर्थात् २०६३ वैशाख ५ गते तत्कालीन सात राजनीतिक दलले नेपालगञ्जमा विशाल जनसागर ओराल्ने उद्घोष गरेका थिए ।

दलका कार्यकर्ताहरुले गाउँगाउँबाट नागरिकलाई सहभागी हुन आह्वान गरेका थिए । बिहानैदेखि बाँकेका गाउँगाउँबाट नागरिकहरु नेपालगञ्ज आउने क्रम चलिरहेको थियो । हजारौंको सङ्ख्यामा नागरिकहरु नेपालगञ्जका चारै दिशातर्फका विभिन्न स्थानमा जम्मा भइरहेका थिए ।

त्यही दिन नेपालगञ्जबाट झण्डै १० किलोमिटर पश्चिममा रहेको खजुराबाट एक महिला आन्दोलनमा आउन तयार भइन् । गाउँका धेरै व्यक्तिले ‘छोराहरु सानै छन्, श्रीमान् घरमा छैनन्, तिमी आन्दोलनमा नजाऊ’ भन्दै रोक्न खोजे तर, कसैको केही चलेन । उनलाई जसले आन्दोलनमा नआउ भन्दै सुझाउथ्यो, सबैलाई एउटै जवाफ दिन्थिन् – ‘मलाई छोराभन्दा देश प्यारो छ, मरे पनि देशका लागि मर्छु ।’ उनको जवाफका अगाडि सबै नतमस्तक हुन्थे ।

गाउँका छिमेकी महिलाहरुले पनि उनलाई धेरै सम्झाए तर, उनी टसमस भइनन् । उनी ट्र्याक्टर चढेर करीब १० किलोमिटरको यात्रा गर्दै नेपालगञ्ज पुगिन् र सामेल भइन् त्यो विशाल जुलुशमा । जुलुसको अग्रपङ्क्तिमा राजतन्त्र मुर्दावाद ! गणतन्त्र जिन्दावाद ! भन्दै नारा लगाउँदै थिइन् ।

धम्बोझी चोकबाट विशाल जुलुसमा मिसिएर चर्को नारा लगाउँदै बिपी चोक, गणेशमान चोक, भेरी अस्पताल, त्रिभुवन चोक, एकलैनी हुँदै उनी सामेल भएको जुलुश तत्कालीन ज्ञानेन्द्र चोकतर्फ अघि बढिरहेको थियो । आन्दोलनकारीहरुले निर्माणाधीन ज्ञानेन्द्र चोक भत्काइरहेका थिए, कोही नाराबाजी गरिरहेका थिए ।

आन्दोलनकारीको एउटा समूहले नजीकै चौरमा रोकिएको बाँकेका तत्कालीन डिएसपी वसन्त लामाको गाडीमा आगजनी गरेसँगै प्रहरीले आन्दोलनमा हस्तक्षेप गर्न शुरु ग¥यो । प्रहरीले लाठी वर्षाउन थाल्यो । अश्रुग्यास र गोली चल्यो, मान्छेको भागाभाग भयो ।

विसं २०६३ वैशाख ५ गते हजारौं मानिसका बीचमा रहेकी तिनै निडर र निर्भिक सिमलघारी खजुराकी सेतु विकको छातीमा अश्रुग्यास लाग्यो । उपचारका लागि भेरी अस्पताल लैजाँदै गर्दा उनको मृत्यु भयो । त्यस बेला उनका श्रीमान् शेरबहादुर विक भारतको गुजरातमा थिए । शेरबहादुर त्योभन्दा २-३ दिनअघि घर आउन खोजेका थिए । श्रीमतीले ‘यहाँ त जनआन्दोलन चर्किएको छ, पान पसलसमेत खुला छैन, अहिले नआउनू’ भनेर खबर गरेकी थिइन् । श्रीमान्ले पनि श्रीमतीको कुरामा सही थापे, घर फर्किएनन् ।

कुरा भएको केही दिनमै शेरबहादुरलाई फोन गयो – ‘तपाईकी श्रीमती घरमा बिरामी छन्, छिटो आउनू ।’ शेरबहादुर हतारिएर आए, घरमा आउँदा पो थाहा पाए, श्रीमती त जनआन्दोलनमा प्रहरीको अश्रुग्यास लागेर शहीद भएकी रहिछन् । सेतु विकका तीन सन्तान सबै स–साना थिए ।

२०६२–६३ को जनआन्दोलनमा बाँकेकी सेतु विक शहीद भइन् । त्यही दिन हो नेपालगञ्जमा सबैभन्दा ठूलो भीड जम्मा भएको । त्यही दिन शेरबहादुर र उनका सन्तानलाई कहिल्यै निको नहुने घाउ लाग्यो । त्यही ज्ञानेन्द्र चोकलाई पछि शहीद सेतु विक चोक नामकरण गरियो । त्यहाँ अहिले सेतुको शालिक राखिएको छ । शहीद पति शेरबहादुर अहिले खजुरा–नेपालगञ्ज सडकमा अटोरिक्सा चलाउँछन् ।

त्यसैबाट उनको गुजारा चलेको छ । उनी भन्छन् – “दिनको एकपटक मैले यो चोक (सेतु विक चोक) को फन्को लगाउँछु । यात्रु पाएर मात्रै होइन, नपाए पनि म यो चोकको दिनमा एकपटक फन्को लगाउँछु । उनको याद गर्छु ।” सेतु विक शहीद भएपछि उनका तीन नाबालक छोराहरुको पढाइलेखाइको कुरा आयो । जनआन्दोलन निष्कर्षमा पुग्नै थालेको बेला थियो, त्यो ।

धेरै विद्यालयहरुले उनका छोराछोरीलाई निःशुल्क पढाइदिने आश्वासन मात्रै होइन, घोषणा नै गरे तर, बाँकेका प्रमुख जिल्ला अधिकारीको पहलमा कान्छो छोरा सुमनलाई एसओएसले पढाइदियो । अहिले पनि सुमन त्यहीँ छन् ।

सात उत्तीर्ण भएर आठ कक्षामा पुगे । अरु दुई छोराहरु जेठो र माइलो खजुराकै दीपक बोर्डिङमा पुगे । शेरबहादुर भन्छन् – “दीपकलाई शुरुआतदेखि नै पैसा लिएर पढायो । पैसा तिर्न नसकेपछि छोराहरुलाई पढ्न छुटाए ।” शेरबहादुरका अनुसार, नेपालगञ्जको सिटी पब्लिक स्कूलले एक बच्चालाई निःशुल्क पढाइदिने मञ्चबाटै घोषणा गरेको थियो । पछि त्यहाँ जाँदा पढाउन नसक्ने जवाफ पाए उनले ।

शहीदका छोराछोरीलाई निःशुल्क पढाउनुपर्छ भनेर अभियान चलाउनेहरु विस्तारै पन्छिए । कोहीले वास्ता गरेनन् । पैसा नभएपछि शेरबहादुरले छोराहरुलाई विद्यालयबाट छुटाए । सरकारी विद्यालयमा भर्ना भएका जेठो छोरा सुरज पढाइ छाडेर मजदुरी गर्ने भन्दै भारतको गुजरात पुगे । माइलो सागर सुर्खेतस्थित चाउमिन कम्पनीमा काम गर्छन् ।

देशका लागि लडेका शहीदका छोराछोरीले पढ्न भने पाएनन् । सरकारले शहीदका छोराछोरीलाई वार्षिक रु १६ हजार पढाइ खर्च दिने गरेको शेरबहादुरले बताए । तर, जेठो छोरोले पढाइ छाडेपछि माइलाको मात्रै पढाइ खर्च आउन थालेको छ ।

त्यस्तै, सरकारले दिएको रु १० लाख तीन छोराको नाममा संयुक्त खाता खोलेर बैंकमा राखिएको छ । “छोराका नाममा जम्मा भएको त्यो पैसा मैले चलाउन पाउँदिनँ, मासिक पाउने गरेको थोरै जीवन निर्वाह भत्ताले परिवार पालेको छु,” उनले भने – “मासिक भत्ता पाउने रकम ६ महिनापछि दिइन्छ । त्यसैले परिवार पालेको छु ।” शेरबहादुरले शहीद सेतु विक चोकलाई दैनिक एक फन्का लगाउँछन् । ते¥ह वर्षअघिको जनआन्दोलनमा पत्नी सेतु विकलाई गुमाएका शेरबहादुर पत्नीको याद मेटाउन उनको मूर्ति हेर्नकै लागि त्यहाँ पुग्छन् । श्रीमतीसँग मृत्युअघि उनलाई जीवितै भेट्न पाएनन् ।

नेपालमा आन्दोलन शुरु हुनुअघि श्रीमतीलाई घर खर्चका लागि १० हजार भारतीय रुपैयाँ पठाएको शेरबहादुर सम्झन्छन् । उनी भन्छन् – “घरखर्च चलाउन र छोराहरु पढाउन भनेर १० हजार भारु पठाए । उनले त्यो पैसा मासेकी रै’नछिन् । पठाएको पैसा अटैचीमा सुरक्षित राखेकी थिइन् ।” श्रीमती बिरामी भएको खबर पाएलगतै उनी गुजरातमा गरिरहेको कामलाई थाती राखेर नेपाल फर्किए । उनलाई आन्दोलनमा परेर मृत्यु भइसकेको खबर भने दिइएको थिएन ।

नेपाल पुगेपछि मात्रै श्रीमती जीवित नरहेको उनले थाहा पाए, त्यो पनि आन्दोलनमा । उनले श्रीमतीको जीवित अनुहार भने देखेनन् । श्रीमतीको मृत्युपछि उनी गुजरात फर्किएका छैनन् । शेरबहादुरले अहिले अटोरिक्सा चलाउँदै दैनिकी गुजारिरहेका छन् ।

यसअघि गाउँमै सानो पसल गर्ने गर्थे शेरबहादुर ।रिक्सा चलाएर दैनिक रु एक हजारसम्म कमाउँदै आएका शेरबहादुरले सेतु शहीद भएको ११ महिनापछि स–साना छोराहरुलाई रेखदेख गर्न सजिलो होस् भनेर दोस्रो विवाह गरेको बताए । दोस्रो श्रीमती सुजिता विकबाट पनि सात वर्षकी छोरी छन् । उनले भने – “रिक्सा चलाउँदै दिनमा एकपटक सेतु विक चोकमा पुग्छु । उनी देशको लागि लडिन्, म उनको सम्मानकै लागि उनलाई सम्झेर त्यहाँ पुग्ने गरेको छु ।

सेतुको याद दिनहुँ आउँछ । म चाहेर पनि उनलाई बिर्सिन सक्दिन ।” जनआन्दोलनपछिको समयले आफ्नो जिन्दगीमा धेरै परिवर्तन ल्याएको शेरबहादुरको बुझाइ छ । “मलाई सबै राजनीतिक दल उस्तै लाग्छन्,” उनले भने – “शहीद परिवारलाई कसैले खोज्दैनन्, न त शहीद परिवारको कसैले सम्मान नै गर्ने गरेका छन् । अहिले राज्यले केही वास्ता नगरेको जस्तो महशुस हुन्छ ।” सेतु विक शहीद भएपछि राज्यले १० लाख रकम दियो, त्यो रकम कृषि विकास बैंकमा छ ।

जबसम्म कान्छो छोरा १६ वर्ष पुग्दैन तबसम्म त्यो पैसा चलाउन पाइँदैन । “राज्यले जीवन निर्वाह भत्ता भनेर मासिक रु सात हजार दिने गरेको छ, त्यसले केही गर्न पनि पुग्दैन, यिनै शहीदहरुको बलिदानले नेताहरु सत्तामा पुगे, महल ठड्याए, शहीदलाई बिर्सिए,” शेरशहादुरले भने ।

वैशाख ५ गते नेपालगञ्जको सेतु विक चोकमा दलहरुले एउटा बत्तीसम्म बाल्न छोडेपछि उनी आफैं त्यहाँ पुगेर पानी, अबिर, धूपबत्ती, माला, लड्डु चढाउँछन् । श्रीमतीको शालिकमा अबिरको टीका लगाउँछन् । उनले भने – “राजनीतिक दलहरुले सम्झन छोडिसके । दलहरुले वर्षको एकदिन त उनको योगदानलाई सम्झन पथ्र्यो ।”