नेपाली कसरी शुद्ध लेख्ने ? -शरच्चन्द्र वस्ती

नेपाली हाम्रो भाषा हो । नेपालभित्र र बाहिरका सबै नेपालीको साझा भाषा । आपसमा संवाद गर्न हामीलाई नेपाली भाषा नै चाहिन्छ । हाम्रो स्वाभाविक, प्राकृतिक अभिव्यक्ति नेपाली भाषामै हुन्छ । नेपालीमै लेखेर मात्र हामी नेपालीको मन छुन सक्छौं, बढीभन्दा बढी नेपालीसम्म पुग्न सक्छौं । त्यसैले नेपाली ठीकसँग लेख्न जान्नु जरूरी छ ।

प्रश्न उठ्छ, नेपाली कसरी लेख्ने ? जवाफ सजिलो छ— जसरी बोलिन्छ, त्यसरी । हामी भन्छौं— म पुस्तक पढ्छु । भाइ खेल्न नपाएर ठुस्केको छ । आफू पास भएको सुनेर बहिनी खुशीले नाची । यसैगरी लेख्ने । शब्दको क्रम नबिगार्ने । सबैले बुझ्ने, प्रचलित, सजिला शब्द प्रयोग गर्ने । एउटा वाक्यमा एउटा कुरा मात्र भन्ने । धेरै कुरा जोडेर वाक्य लामो नपार्ने । आफूलाई लागेको कुरा साथीलाई भनिरहेको छु भन्ठानेर लेख्ने । यसो गर्दा लेख्न सजिलो हुन्छ । लेखाइ सरल र स्वाभाविक हुन्छ । यसरी लेखेको धेरैले बुझ्छन् । त्यसले धेरैको मन छुन्छ । अनि के चाहियो ?

कुनै पनि भाषा लेख्ता वा बोल्दा मूलतः दुई कुरामा ध्यान दिनुपर्छ— शब्द र वाक्य । हरेक शब्दको निश्चित अर्थ हुन्छ । त्यसैले आफूले प्रयोग गर्न लागेको शब्दको अर्थ के हो भन्ने’bout सबैभन्दा पहिले आफैं स्पष्ट हुनुपर्छ । अर्थ नै राम्ररी नबुझी शब्द प्रयोग गर्न हुँदैन । त्यसो गरियो भने कुरो बिग्रन्छ । शब्दको अर्थ थाहा छैन भने शब्दकोश हेर्ने गर्नुपर्छ । शब्दको प्रयोगमा प्रायः कस्ता खालका असावधानी र गल्ती हुन्छन् अनि तिनलाई कसरी सुधार्न सकिन्छ भन्ने’bout ‘शब्द’ खण्डमा बताइएको छ ।

शब्दहरू मिलेर वाक्यको निर्माण हुन्छ । शब्दको अर्थ अवश्य हुन्छ तर वाक्यको अंग नबनेसम्म त्यो सक्रिय हुँदैन । ‘चरो’ मात्रैको पनि अर्थ छ, परन्तु त्यो निष्क्रिय छ । वाक्यमा उनिएपछि मात्र त्यसले भूमिका पाउँछ र सक्रिय हुन्छ । त्यो उड्न सक्छ, बस्न सक्छ, खस्न सक्छ, देखिन सक्छ, चिर्बिराउन सक्छ, आउन वा जान सक्छ, राम्रो वा नराम्रो हुन सक्छ, भेटिन सक्छ, हराउन सक्छ, मर्न वा मारिन सक्छ । शब्दलाई सामान्यतः नाम, सर्वनाम, विशेषण, अव्यय र क्रियाका रूपमा वर्गीकरण गर्ने गरिएको छ । विभक्ति आदिले तिनीहरूबीच सम्बन्ध कायम गर्छन् । क्रियाले वाक्यको मियोका रूपमा काम गर्छ; त्यसलाई केन्द्र बनाएर शब्दहरूले आआफ्नो भूमिका सम्हाल्छन् । भावना, कल्पना, विचार, विश्लेषण, सूचना— सबैको अभिव्यक्ति वाक्यबाटै हुन्छ । वाक्यमा प्रायः के–कस्ता कमजोरी हुन्छन् र तिनलाई कसरी सुधार्ने भन्ने’bout ‘वाक्य’ खण्डमा स्पष्ट पारिएको छ । यसै मेसोमा अनुच्छेद’bout पनि चर्चा गरिएको छ ।

बोलेको शब्द सुनिन्छ भने लेखेको शब्द देखिन्छ, र पढिन्छ । लेखिने शब्दको निश्चित ढाँचा हुन्छ जसलाई हिज्जे भन्छन् । त्यस ढाँचाले शब्दको दृश्य रूप र व्यक्तित्व प्रकट गर्छ । हिज्जे बिग्रियो भने शब्दको व्यक्तित्व बिग्रन्छ र त्यो विरूप हुन्छ । त्यसको अर्थ, आशय र प्रभाव फरक पर्छ । श–स, इकार–उकार र अन्य हिज्जे फरक पर्दा कसरी अनर्थ हुन्छ भन्ने’bout शुरूमै ‘हिज्जे’ खण्डमा ध्यानाकर्षण गरिएको छ । विभिन्न कारणवश नेपाली हिज्जेको भद्रगोल बढ्दै गएकाले सही हिज्जे के हो भन्ने’bout अलमल नपरोस् भनेर हिज्जे सम्बन्धी सरल नियम पनि दिइएको छ । साथै, पुस्तकको अन्त्यमा, प्रायः गलत हिज्जे लेखिने २७ सय शब्द र तिनको शुद्ध रूपको सूची समावेश गरिएको छ । त्यहींनिर छुट्टै ‘शब्दानुशासन’ खण्ड छ, जसले नेपाली व्याकरणका आधारभूत कुराहरू सरल एवं संक्षिप्त रूपमा जान्न वा आफ्नै पूर्वज्ञानको स्मरण किंवा सिंहावलोकन गर्न जिज्ञासुहरूलाई सघाउनेछ ।

हामीले प्रयोग गर्ने शब्द शुद्ध त हुनैपर्छ, वाक्यमा त्यसको अर्थ र आशय ठीकसँग खुलेको पनि हुनुपर्छ । सँगसँगै लेखाइमा नेपालीपन, नेपाली पारा समेत झल्किनुपर्छ । हिजोआज हाम्रो भाषामा कृत्रिमता थपिंदै गएको छ जसले यसलाई बोधो, भद्दा र बिरानो बनाउँदै लगेको छ । ‘मादक पदार्थ सेवन गरेर सवारी साधन सञ्चालन नगरौं’ मा सबै शब्द नेपालीकै छन्, वाक्य र व्याकरण पनि मिलेकै छ तर यसमा नेपाली पारा छैन । त्यसैले यो बोधो, भद्दा र निष्प्राण छ । दिमागमा ठोकिन्छ तर मनसम्म पुग्दैन; पराईले पराईलाई भनेजस्तो लाग्छ । यसको सट्टा ‘जाँडरक्सी खाएर गाडी नहाँक्नोस्’ भन्ने हो भने त्यो तिक्खर, झरिलो र जीवन्त हुन्छ अनि सहजै मनसम्म पुग्छ । आफन्तले भनेजस्तो लाग्छ । किन भने यसमा नेपालीपन खुलेको छ, नेपाली पारा झल्केको छ । हाम्रा वाक्य सरल, सहज र नेपाली पाराका हुन थालेपछि मात्र स्वादिला हुन्छन्; नेपाली मनमा बस्न र नेपाली जिब्रामा झुण्डिन थाल्छन् । त्यसवेला हाम्रो भाषाको रौनक नै अर्को हुनेछ । ‘शैली’ खण्डका साथै विभिन्न उपशीर्षकमा यस’bout ध्यानाकर्षण गरिएको छ ।

भाषा भनेपछि व्याकरणका सूत्र र नियम सिकाउने चलन छ, हामीकहाँ । यसमा त्यसो गरिएको छैन । न पारिभाषिक शब्दहरूले तर्साइएको छ, न त कर्ता एकवचन हुँदा क्रिया पनि एकवचन हुन्छ जस्ता पाठहरू नै पढाइएको छ । यो पुस्तक त्यो बोझ र त्यो टाउकोदुखाइबाट मुक्त छ । यसमा त हामीले पढ्ने–लेख्ने गरेको नेपाली कस्तो छ र त्यसलाई कसरी राम्रो, मीठो, छरितो, तेजिलो बनाउन सकिन्छ भन्ने कुरा उदाहरण मार्फत देखाइएको छ, सम्झाइएको छ । सामान्यतः ख्याल नगरिने तर ख्याल गरेपछि देख्न र देखेपछि निराकरण गर्न सकिने कमजोरीहरू’bout छलफल गरिएको छ । यो आफूले आफैंलाई हेर्न, आफ्ना गुणदोष थाहा पाउन र आफ्नो लेखाइ आफैं सुधार्न सघाउने पुस्तक हो । भाषाप्रति संवेदनशीलता जगाउनु र बाटो देखाउनु यसको अभीष्ट हो । भाषाको बाटोमा तपाईं आफैं हिंड्नुपर्छ । पुस्तकले यस यात्रालाई रमाइलो, रोमाञ्चक र आनन्ददायी बनाउन सघाउनेछ ।

(वस्तीको भर्खरै प्रकाशित पुस्तक ‘नेपाली कसरी लेख्ने ?’को एक अंश)