केही गर्नै हुन्न भन्ने विज्ञ । गर्छु गर्छु भन्ने तर नगर्ने सरकार । यसरी गर्ने र त्यसरी गर्नेमा रमाउने अर्थशास्त्रीहरु । यसले वनाउने र त्यसले वनाउनेमा तानातान गर्ने निकायहरु । यस्तो वनाउने र उस्तो वनाउनेमा अलमल्ल प्राविधिकहरु । लफडा रहिरहे विषय पाईरहिन्छ नत्र अर्काे मुद्दा खोज्न ववाल हुन्छ भनिठान्ने पत्रकारहरु । सवको अनुहार चिन्नुपर्छ । तिनका कुरा चिर्नु पर्छ।

विश्लेषणात्मक दार्शनिक वर्टाण्ड रस्सेलको एउटा वाक्य खुव प्रशिद्ध छ– “दुनियाँमा समस्या के छ भने बेवकुफहरु विश्वस्त हुन्छन् र बुद्धिमानहरु सशंकित ।”

मान्छेलाई तर्कवुद्धि युक्त ठान्ने हरकसैलाई रस्सेलको यो भनाईले रन्थन्याउछ । के बुद्धिमानहरु विश्वस्त हुने र बेवकुफहरु सशंकित हुने भए यो दुनियाँ समस्यारहित हुन्थ्यो होला वा दुनिया यस्तो समस्यामा हुन्थ्यो होला जहाँ समस्या नै कसैले चिन्दैनथ्यो ?

कहिलेकाँही असमञ्जसमा रहन्छु । मेरो अन्तरकृयामा रहने सशंकित वुद्धिमान र विश्वस्तहरु बेवकुफै हुन वा रस्सेल नै बेवकुफ हुन् ? वरु विश्वस्त हुनु बुद्धिमानी हो र हमेसा शंका गरिरहनु बेवकुफी हो !

समस्या छ । अरुका लागि छ छैन, मेरा लागि भने छ । म विश्वस्त हुन सक्दिन । म तर्कवुद्धीको गुलाम छुँ । मानेर हिँड्न सक्दिन । खोज्न मनलाग्छ । के अगाडि देखिएकै सत्य हो त ? पछाडि के छ ? सोच्न मनलाग्छ । सोध्न मन लाग्छ । अरु कोहि नपाए आफैसंग सोधिरहन्छु ।

दोस्रो अन्तरराष्ट्रिय हवाइ अड्डाको हल्ला शुरु भएको जुग वित्न थाल्यो । सन् ९० को दशकको आधाआधीतिर त सम्भाव्यता अध्ययन शुरु नै भैसकेको थियो । कुरा धेरै, काम कम हुने मेरो देशमा मेलम्ची देख्न खर्चिएको युग भन्दा लामो समय गुज्रिसकेको छ । तर ‘दोस्रो’ अन्तरराष्ट्रिय विमानस्थल नाम दिईएको विमान अड्डा छेपाराको कथा भयो ।

निजगढ विमानस्थल वनाउन उपयुक्त छ भनिएको पनि २४ वर्ष हुन लागेछ । पूर्व सम्भाव्यता अध्ययन भए पछि विस्तृत सम्भाव्यता अध्ययन गर्न १५ करिव वर्ष पख्र्याे निजगढले । जवकि साँच्चै विस्तृत अध्ययन गर्न एक वर्ष भन्दा धेरै लागेन । १५ वर्ष कसरी खर्च भयो ? प्रश्न गर्नु बेवकुफी हो कि वुद्धिमानी रस्सललाई कहाँ गएर सोध्नु ?

म जन्मनु भन्दा दुई वर्ष अघि नै उनि वितिसकेका रहेछन् । १५ वर्ष किन पख्र्याे निजगढले ? अनि मुलुकले ?

१५ वर्षको कुरा गर्छस् वेबकुफ भन्नुहोला । विस्तृत अध्ययन प्रतिवेदन आएको पनि त ९ अरु वर्ष हुनलाग्यो । कसरी विश्वास गर्ने अव वन्छ भनेर ?

कोही विश्वस्त छैन । शासक, प्रशासक, राजनीतिज्ञ, गणितज्ञ, पत्रकार, साहुकार कोही विश्वस्त छैन । ’cause मेरो देशमा कोहि बेवकुफ वन्न चाहदैंन । हरेकले शंका गर्छ । पिँढी दरपिँढी हामी ठगिएका छौं–शासक, प्रशासक, राजनीतिज्ञ, गणितज्ञ, पत्रकार र साहुकारहरुवाट ।

त्यो ठगाईले हाम्रो मस्तिष्क दुई पाखे भएको छ । एकापट्टी कसैलाई विश्वास नगर्ने वुझाईको पाटो छ । अर्काे पट्टी हिजोकाले जसरी ठगे, त्यसैगरी आफू पनि ठग्ने सिकाईको पाटो छ ।

एक वर्षको अज्ञातवास सहित पाण्डवको १३ वर्षे वनवास र रामको १४ वर्षे वनवास पढेर हुर्केकोले मलाई निराश हुनवाट जोगाएको छ । कथा पढ्नुको उपलव्धि यही रहेछ, ‘हो कि त’ ‘हो कि त’ भन्ने पारिरहँदो रहेछ । तर निजगढको अज्ञातवास त २४ वर्ष पुग्नलाग्यो । यसले ‘वन्दैनकी क्यो हो’ भन्ने पनि वनाउदै लग्दैछ ।

यहाँ वन्छ कि वन्दैन भन्ने चिन्ता छ । उता कतिपय चाँहि वनाउन हुन्छ कि हुँदैन भन्ने मै अल्झिरहेका छन्, अल्झाईरहेका छन, अल्झाईरहन चाहिरहेका छन् ।

हरेक समाजको आफ्नो ऐतिहासिक विरासत हुन्छ । कुनै समाज जान्न चाहन्छ । कुनै समाज अरुले भनिदिएको मान्न सिकाउछ । मानेर हिंड्छ । कोहि स्वाध्यायमा विश्वास गर्छन् । कोहि ‘गुरु विना ज्ञान हुन्न’ भन्छन् ।

उपनिषद भन्छ, ‘ऋते ज्ञानान्न मुक्ति’ । मुक्तिको शर्त ज्ञान हो अर्थात जान्न जरुरी छ । मानेर त हामी गोल चक्करवाट कहिल्यै वाहिर आउन सक्दैनौं । आशोले एउटा प्रवचनमा ‘मान के चलना’ कति घातक हुन्छ वताएका छन् ।

कसैले भन्यो, अरुण जलविद्युत परियोजनाले वातावरण नाश हुन्छ । हामीले मान्यौं । अहिले जति पटक वत्ति निभ्छ, हामीलाई थक्क थक्क हुन्छ । पश्चिम सेती वन्छ भन्दै प्रभावित क्षेत्रमा सिटामोल र विद्यालयको छानो समेत वन्न दिइएन । हामीले मान्यौं।

अनगिन्ती छन्, उदाहरणहरु । वर्तमान सरकारको पहलले निजगढको वनवासकाल समाप्त हुन्छ कि भनेर आशा जाग्दै थियो । फेरि नयाँनयाँ गुरुहरुको प्रवचन शुरु भएको छ । अनेक वातावरणविद, अर्थविदहरु जुर्मुराएका छन् । रडाको फेरि शुरु भएको छ ।

खनजोत नगरी खेती कसरी गर्ने ? खेती नगरी खाने के ? कपास नटिपी कपडा कसरी वन्छ ? नवुनी लगाउने के ? काठ, ढुंगा, माटो, वालुवा नछोई घर कसरी वन्छ ? घर नवने वस्ने कहाँ ? संसार भरिका अग्ला घर, ठूला वाँध, चिल्ला चौडा सडकले वातावरण विगार्याे कि वनायो ?

विकासको उचाईसंगै वढ्ने चेतनाको उचाईले मानवलाई दिगो जीवन वाँच्न प्रेरणा र वाटो दिएको छ । हो समस्या आउछ, तर त्यो समस्याको दिगो समाधान मान्छेलाई अरु नै कुनै प्राणीले दिएको होईन । उस्को आफ्नै खोजले, चाहनाले, महत्वाकाँक्षा र जिजिविशाले दिएको हो ।

दोस्रो भनिएको निजगढ विमानस्थल बन्नु अघि बरु भैरहवाको अपग्रेड गरीयो । पोखराको हुँदैछ । नाम जे दिए पनि काम अगाडि वढेको छ । नेपालगंज, धनगढीले अन्तरराष्ट्रिय वन्ने इच्छा जाहेर गरेका छन् । नागरिकहरु वोलौं । काम गर्न नदिनेहरु विरुद्ध वोलौं । कामगर्न नदिनेहरुको डरले वा भरले काम नगर्ने सरकार विरुद्ध वोलौं । काम गर, छिटो गर र गुणस्तरीय गर भनेर वोलौं । काम गर्छु भन्ने सरकारलाई अल्झाउनेहरुका विरुद्ध वोलौं ।

युरोप घुम्दा आनन्द आउछ । वर्षको अधिकाँस दिन युएस वस्न मज्जा छ । तर नेपालमा सडक वन्न हुन्न, विजुली वनाउन हुन्न, एयरपोर्ट वन्न हुन्न । अनि नेपाल किन आउदैनौ साथी भनेर सोधें । उनीहरु त्यहाँ यो छैन, त्यो छैनको लामो लिष्ट सुनाउछन् । विद्वानहरु । धन्य ज्ञान, धन्य विज्ञता । युरोप वस्ने रहरमा शहरभरि खुलेका एक पछि अर्काे विश्वविद्यालयमा नाम लेखाउदै वर्षाै घुमिरहने विज्ञ नेपालमा भने एउटा भन्दा वढी विश्वविद्यालय वनाउन हुन्न भनेर सिकाउछ, हामी मान्छौं ।

विदेशी कलेजमा भिजिटिङ प्रोफेसर भएर घुमीरहने ज्ञाता नेपालमा थप कलेज खोल्न हुन्न भनेर पढाउछ, हामी मान्छौं । आईएमएफ र विश्ववैंकका पैसाले युरोप पुनःनिर्माण हुन्छ । यता ऋण लिए ट्रयापमा परिन्छ भनेर सिकाइन्छ, हामी मान्छौं । ओशाले भनेको ‘मान के चलना’ किन खतरनाक छ बल्ल आएर वुझिंदैछ ।

बनाउने कि नवनाउनेमा होईन, कस्तो वनाउने ? कसरी वनाउनेमा छलफल गरेको भए अहिले सम्म पार पाईसकिन्थ्यो होला । समय हामीले वनाउने कि नवनाउनेमा खर्च ग¥यौं । यस्ता सबै नौटंकीवाट सचेत हुनुपर्छ । दाजुभाइ तथा दिदीबहिनीहरुलाई खवरदारी गर्नु पर्छ ।

केही गर्नै हुन्न भन्ने विज्ञ । गर्छु गर्छु भन्ने तर नगर्ने सरकार । यसरी गर्ने र त्यसरी गर्नेमा रमाउने अर्थशास्त्रीहरु । यसले वनाउने र त्यसले वनाउनेमा तानातान गर्ने निकायहरु । यस्तो वनाउने र उस्तो वनाउनेमा अलमल्ल प्राविधिकहरु । लफडा रहिरहे विषय पाईरहिन्छ नत्र अर्काे मुद्दा खोज्न ववाल हुन्छ भनिठान्ने पत्रकारहरु । सवको अनुहार चिन्नुपर्छ । तिनका कुरा चिर्नु पर्छ ।

विकासका मुद्धाहरु वातावरणीय विषयमा दुनियाँभरि नै आलोचित हुन्छन् । हुनु पनि पर्छ । अन्यथा विकासका नाममा लोभीहरु अन्धाधुन्ध विनाश गर्न छोड्ने छैनन् ।

अन्य क्षेत्र जस्तै हवाई क्षेत्र पनि त्यसवाट अलग हुन सक्दैन । तर हाम्रातिर त वातावरणको कथा सुनाएर काम रोक्ने योजनावद्ध र प्रायोजित विरोध सामान्य घटना भैसके । नयाँ गर्दा पुरानो नष्ट हुनु स्वाभाविक छ । नष्ट मात्र गर्ने, नयाँ नवनाउने हो भने विरोध हुनु पनि पर्छ ।

तर नयाँ वन्ने हो भने अझवढी सुन्दर, अझवढी वातावरण मैत्री, अझवढी दिगो वनाए के भो त ? रुख काटेर काठ वेच्ने मात्र भयो भने अपराध हो तर रुख काटेर हवाई अड्डा वन्छ भने किन रोक्ने ?

झन रुखको सट्टा रुखै पनि रोपिदिने भनेपछि किन हुन नदिने ? अहिले वन्ने हवाई अड्डा कम्तिमा आगामी १०० वर्षका लागि हो । अहिले सम्म विकसित अत्याधुनिक प्रविधि र अवधारणाले युक्त वनाउ ।

भनौं–समयमा सुरु गर । समयमा सकिने सुनिश्चितता गर । असल र कुसललाई जिम्मा देउ । गुणस्तरीयता कायम गर । अनि भन्ने मात्र होईन, निरन्तर निगरानी पनि गरौं ।

दोस्रो भनिएको निजगढ विमानस्थल बन्नु अघि बरु भैरहवाको अपग्रेड गरीयो । पोखराको हुँदैछ । नाम जे दिए पनि काम अगाडि वढेको छ ।

नेपालगंज, धनगढीले अन्तरराष्ट्रिय वन्ने इच्छा जाहेर गरेका छन् । तर जेठीले कान्छि श्रीमतीलाई घर भित्रिन नदिए पछि श्रीमानले घर छेउमा टहरा वनाएर राखे जस्तो त्रिभुवन विमानस्थलको आउट सर्किटमा, सिनामंगलको डिलमा रहेको निर्देशनालयको कार्यालय अहिले पनि तल वागमतीमा कति पानी वग्यो भन्ने हेरेर दिन विताइरहेको छ । यो अकर्मन्यता उस्को नैसर्गिक हो । कग्नेटिभ हो । एक्वायर्ड हो वा थ्रस्टेड हो ? कसैले त भन्नु पर्ने हो, तर कोही चुइँक्क बोल्दैन ।

आज भन्दा १० वर्ष अगाडि, ८ अगष्ट २००८ मा चीनमा उद्घाटन गरिएको ओलम्पिक खेलका वेला वर्षातले उद्घाटन समारोह नविगारोस भनेर जे गरियो त्यो विचित्र थियो । रोमाञ्चक थियो । रकेटको प्रक्षेपण गरेर वादल हटाईयो । वातावरणविदहरु त्यसको पनि वालको खाल निकाल्न तल्लिन नै थिए ।

अहिले पनि पश्चिमी मिडिया उप्काउन छोड्दैन । तर त्यो भव्य थियो । विशाल थियो । मानवजातिको उपलव्धिको शानदार प्रदर्शन थियो ।

त्यो छानामा प्रयोग गर्नुपर्ने जस्ताको भाउ वढाउने वजारलाई दरिलो झापड थियो । तिमी भाउ वढाउदै गर म मानव सभ्यताको उचाई वढाउँछु भनेर चीन लागिरह्यो । त्यो हिम्मत मानेकोले आएको हैन । त्यसरी आउदैन पनि । बरु त्यो त आत्मविश्वासले आएको हो ।

त्यो उद्घाटन समारोहमा बर्टन रस्सेल भएको भए के भन्थे होलान ? भरखरै हङकङवाट मकाउ जोड्ने समुद्री छोटो वाटो वनेको छ । ९ वर्ष लाएर वनेको उक्त वाटो वन्नमा अवरोध नआएका हैनन् । तर वन्यो । इच्छाशक्तिले, योजनाले, नागरिक निगरानीले ।

रस्सेल अहिलेसम्म बाँचेका भए नेपालमा भएको भए भन्थे होलान– “समस्या त केहो भने, वन्दैन कि भन्ने चिन्ता भएका नागरिक वोल्दैनन् कतै वोलिपो हाल्छ कि भनेर चिन्तितहरु ननिदाईकनै वस्छन् ।”

काम गर्न नदिनेहरु विरुद्ध वोलौं । कामगर्न नदिनेहरुको डरले वा भरले काम नगर्ने सरकार विरुद्ध वोलौं । काम गर, छिटो गर र गुणस्तरीय गर भनेर वोलौं । काम गर्छु भन्ने सरकारलाई अल्झाउनेहरुका विरुद्ध वोलौं ।

लाहुरे भएर, दरवान भएर विदेशीएको पिंढीले त देश विदेश देखेर, वुझेर राणा शासन मिल्काईदियो भने आज पढेर, वुझेर देश विदेश जानेको पिंढी यस्तो अकर्मन्यता मिल्काउन सक्दैन ? ताज्जुव त के लाग्छ भने त्यही पिंढीको एउटा हिस्सा जनतालाई वर्गलाउनमा लाग्छ, दिग्भ्रमित पार्न खोज्छ र मुलुकलाई अध्यारोमा रोकिरहन पाएकोमा वा अनिश्चितता तर्फ धकेल्न पाएकोमा जीत ठान्छ ।

अनि उनै विज्ञ छन् । उनै विशेषज्ञ छन् । सरकारका नजिक घुमेकै छन् । वुद्धि भुटेकै छन् । सरकार र सरकारी निकायहरु उनीहरुवाट पिछा छुटाउनु सट्टा आवभगत मै रमाएका छन् । आलोचकहरु प्रति असहिष्णुता बढेको बढ्यै छ । चाटुकारहरुसंग चोचोमोचो मिलेकै छ ।

राजतन्त्रका साखुल्लेहरुले राजतन्त्र डुवाए । कँग्रेसका साखुल्लेहरुले कांग्रेस डुवाए । यो देखे, सुने र बेहोरेर हुर्की वढेको मेरो पिंढीले शंका नगरेर के गरोस् ? रस्सेलले बेवकुफ भने पनि वुद्धिमान भने पनि !

मेलम्ची ढिलै भए पनि वन्दै गरेकोले यो दोस्रो भनिएको हवाई अड्डाको पनि आस मरिसकेको त छैन तर वन्छ भन्नेमा शंका भने छ । शंका किन छ भने शंका गर्ने आधारहरु छन् । आधारहरुको विद्यमानतामा तर्कवुद्धिले शंका गर्न उक्साउछ ।

मेलम्चीको दन्त्यकथाको अन्त्य हुन युग लाग्यो । निजगढ त्यस्तै दन्त्य कथा हुदैछ । के यसको अन्त्य गर्न पर्दैन ? हरेक पार्टी र नेता हरेक चुनावमा निजगढ वनाउछु भन्छ र भोट माग्छ ।

कति चुनाव भए ? अव फेरि अर्काे चुनावलाई एजेण्डा जोगाई दिने ? अव समय नाश हुन नदिउँ । काम गर्न दिउँ । गर्न नदिनेलाई नंग्याऔं । नगर्नेलाई नंग्याऔं । सानोमा हामी कागसंग भन्थ्यौं, वोल् काग वोल् । त्यस्तै वोल अब नागरिक समाज वोल । यहाँ वोल्नेको पिठो विक्छ !