भारतीय प्रधानमन्त्री कोकोनट रणनीतिको शिकार

एक धेरै लोकप्रिय हिन्दी उखान छ, “धोबी का कुत्ता, ना घर का घाट का” । यसको अनुवाद “कहिको नरहनु” भन्ने हुन्छ । आफ्ना सबै अण्डाहरू एकै अमेरिकी टोकरीमा राखेका मोदीले भविष्यमा खाँचोमा परेका कुनै सहयोगी र साथीहरू नपाउँने अबस्था सिर्जना गरेका छन ।

“यो सत्य हो कि हाम्रो चीनसँग सीमा विवाद छ । तर, पछिल्लो ४० बर्षमा यसको कारणले एउटा गोली पनि चलेको छैन”, भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले सेन्ट पिटर्सबर्ग अन्तर्राष्ट्रिय आर्थिक फोरममा २ जून, २०१७ मा आयोजित प्यानल छलफलमा बोल्दै भने ।

दुई दिनपछि, मोदीको अवलोकन’bout, “हामीले प्रधानमन्त्री मोदीले गरेका सकारात्मक टिप्पणीहरू नोट गरेका छौं । हामी यसको स्वागत गर्दछौं” चिनियाँ विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ता हुआ चुनिथष्लनले मोदीको रसिया भ्रमणका क्रममा व्यक्त विचारमाथि टिप्पणी गर्दै मिडिया ब्रीफिंगमा भनिन ।

दुई हप्ता भन्दा कमपछि नै, भारत र चीनबीच डोकलममा सैनिक आमनेसामने भयो जो जुन १६ मा प्रारम्भ भएर अगस्ट २८ सम्म चलेको थियो ।

फेरी, यो सत्य हो कि लद्दाख गतिरोधको क्रममा गलवान उपत्यकामा एउटा गोली पनि चलेन, तर एक कमाण्डिंग अफिसरलगायत २० भारतीय सेनाका जवानले मे १५ को दिन चीनको पिपुल्स लिबरेशन आर्मीसँगको हिंसात्मक संघर्षमा ज्यान गुमाए ।

२०१४ मा मोदी प्रधानमन्त्री भएदेखि भारतको चिनियाँ “रणनीति” भित्र के कमजोरी छ?

जवाफ सरल छ । मोदी चीनलाई लिएर कोकोनट(नरिवल) रणनीतिको शिकार भएका छन्। ।

बाहिर कडा, भित्र नरम

नरिवल शब्द कहिलेकाँही व्यक्तिको गुण वर्णन गर्न प्रयोग गरिन्छ, वा यस आलेखमा रणनीतिमा उल्लेख गरिएको हो, जुन बाहिरी रुपमा एक प्रकारका हुन्छ, तर भित्रमा अर्कै प्रकारका हुन्छ । बाहिर हेर्दा नरिवल कडा हुन्छ तर, भित्र नरम हुन्छ । यो बाहिरी रूपमा कडा देखिन्छ, तर आन्तरिक रूपमा कमजोर । यसैले नरिवल एक अन्र्तद्वन्द्वात्मकताको प्रतिक हो ।

यस लेखको उद्देश्यका लागि, म शब्दहरू नारिवल बहुअर्थको लागि प्रयोग गर्दछु । पहिलो, विरोधाभासपूर्ण भारतीय रणनीति प्रतिनिधित्व गर्दछ ।

भारतीय सभ्यता आफैमा धनि छ र यो पश्चिमी सभ्यतासँग पृथक छ जुन सामूएल पी हन्टिंग्टनले आफ्नो प्रख्यात निबन्ध “दि क्ल्यास अफ सिभिलाइजेशनमा” भने जस्तो हो । भारतीय सभ्यताले वेल्टेनसायङ्ग (विश्व दृष्ट्रिकोणको प्रतिनिधित्व गर्दछ । जो पश्चिमी सभ्यताभन्दा पृथक छ । यद्यपि सभ्यता र एक महाशक्ति बन्ने महत्वाकांक्षाको बावजुद, भारतका रणनीतिकारहरूले चीनको नीति आउँदा पश्चिमी रणनीतिक मानसिकतालाई अँगालेका छन्। ।

यसबाहेक, भारतीय क्यारियर कूटनीतिज्ञ, रणनीतिक विश्लेषक, र विदेशी मामिला पत्रकार र विचार निर्माता राजनीतिक, सैन्य, आर्थिक, र नोकरशाही सम्भ्रान्त परिवारबाट आएका छन्। । तिनीहरू देश र विदेशका सम्भ्रान्त स्कूल र विश्वविद्यालयहरूमा शिक्षित हुन्छन्। । बहुसंख्यकले बाहिरी रुपमा हिन्दु राष्ट्रवादको पक्ष लिएका छन, तर उनीहरु भित्रबाट पश्चिमासँग गठबन्धनलाई प्राथमिकता दिन्छन ।

दोस्रो, भारतीय रणनीतिकारहरु आफ्नो देश एक वैश्विक महाशक्ति र महत्वपूर्ण खेलाडी हुन पर्याप्त बलियो भएको ठान्छन । यद्यपि भारत आर्थिक, राजनीतिक, रणनीतिक, प्राविधिक र सैनिक रूपमा चीन र अमेरिकाभन्दा धेरै पछाडि छ । भारतले अमेरिकासँग फाउन्डेसनल सम्झौतामा (यी तल थप दिइएको छ) हस्ताक्षर गरेर एशियामा एक महाशक्ति हुने भ्रममा छ । तर, वास्तवमा यो दक्षिण एशियाली खेलाडी पनि होईन । मोदीले प्रधानमन्त्री बनेपछि भारतले सवै दक्षिण एसियाली मित्र र सहयोगीहरू गुमायो ।

तेस्रो, रसिया, चीन, र अन्य धेरै देशहरू बहुधू्रवीय विश्व चाहान्छन । यद्यपि मोदीले अप्रिल २०१८ मा आयोजित दुई नेताबीच रहेको वुहान अनौपचारिक शिखर सम्मेलनमा खुला, बहुधू्रवीय, बहुलवादी र सहभागितामूलक वैश्विक आर्थिक व्यवस्था निर्माण गर्ने विषयमा चिनियाँ राष्ट्रपति शी जिनपिङ्गसँग सहमति गरे पनि भारतले वास्तवमा अमेरिकाको नेतृत्वमा एकपक्षीय संसारलाई समर्थन गरिरहेको छ ।

जयशंकरको नेतृत्वमा रणनीतिक पारी

शीतयुद्धको अन्त्यअघि भारतीय रणनीतिकारहरू रुससँगको गठबन्धनबाट उनीहरूको रणनीतिक स्वार्थहरू अझ राम्ररी पूरा गर्न सकिन्छ भन्ने विश्वास गर्थे । तर, २००८ मा अमेरिकासँग भारतले आणविक सम्झौतामा हस्ताक्षर गरेपछि “नरिवल” रणनीतिले गति लिन थाल्यो ।

अहिलेको भारतको अन्तरक्रियाशीलताको सिद्धान्त भारतीय विदेश नीतिमा नारिवल रणनीतिको प्रभावको परिणाम हो । त्यो सिद्धान्त २०१७ मा डोकलाममा चीन–भारतीय तनावका लागि, र अहिले लद्दाखमा भारत र चीनवीचमा विधमान संघर्षको लागि जिम्मेवार थियो र छ ।

जनवरी २९, २०१५ मा सुब्रह्मण्यम जयशंकरले सुजाता सिंहलाई भारतीय विदेश सचिवको रूपमा प्रतिस्थापन गरेपछि नारियल रणनीतिकारहरूको प्रभाव भारतीय रणनीति निर्माणमा शिखरमा पुग्यो ।

जयशंकर कट्टर अमेरिकी समर्थक र चिनियाँ विरोधी हुन भनेर चिनिन्छन । २००७ मा दिल्लीको भारतीय विदेश मामिला संस्थानले प्रकाशित गरेको “भारतीय विदेश नीतिका चुनौती र अवसर” नामक सीमित प्रसारण गरिएको पुस्तकको एक खण्डमा उनले “भारत र संयुक्त राज्य अमेरिकाः नयाँ दिशा” भन्ने लेख लेखेका थिए । उनको लेखमा उनी कडा देखिन्छन । चीनमा कम्युनिष्ट शासन परिवर्तनका लागि भारत र अमेरिकाबीचको साझेदारीको पक्षधरताको वकालत गरेका थिए ।

यसका साथै, उनी भारतको लामो समयदेखि विधमान “एकचीन नीति” तोड्न खोज्ने हुनु र भारतको नयाँ ताइवान नीति उनको रणनीतिक बिश्लेषणको परिणाम हो ।

मोदीले विदेश सचिवका रूपमा जयशंकरको छनौटले अमेरिका र भारत बीचको साझेदारीलाई गति दियो । वाशिंगटन र नयाँ दिल्लीले लजिस्टिक एक्सचेन्ज मेमोरेंडम अफ एग्रीमेन्ट लेइयोमा अगस्ट २९, २०१६ मा हस्ताक्षर गरे । त्यो सम्झौता अन्तर्गत, भारत र अमेरिकाले एक अर्काको सैन्य सुविधाहरू प्रयोग गर्न सक्दछन्। । यद्यपि यसले भारतीय भूमिमा अमेरिकी सेनाको अड्डाहरूलाई अनुमति दिदैन।

२०१७ मा डोकलाममा चीन र भारत वीचको गतिरोध यहि सम्झौतालाई लिएर भएको चीनको प्रतिक्रिया थियो ।

२०१७ मा भारतले सीमामा तनाव कम गर्न संवादका लागि कुटनीतिक संचारको आरम्भ ग¥यो । जयशंकरले असहमतिलाई सुल्झाउन मोदी र शी बीच एक अनौपचारिक शिखर सम्मेलनको प्रस्ताव गरे । २०१८ मा वुहान, हुबेई र २०१९ मा महाबलीपुरम, तमिलनाडुमा दुई शिखर सम्मेलन आयोजना पनि गरियो ।

वुहान शिखर सम्मेलनमा एक अर्काको चिन्ता र संवेदनशीलता’bout स्पष्ट सहमति भएपनि त्यसपछिको भारत रअमेरिका २ जोड २ मन्त्रीस्तरीय बैठकमा तत्कालीन रक्षामन्त्री निर्मला सीतारमण, विदेश मामिला मन्त्री सुषमा स्वराज, अमेरिकी विदेश मन्त्री माइक पोम्पीओको रक्षा सचिव जेम्स माटिसको उपस्थितिमा, भारत र अमेरिकाले कम्युनिकेसन क्यापाविलिटि एण्ड सेक्युरिटी अग्रिमेण्टमा सेप्टेम्बर ६, २०१८ मा हस्ताक्षर गरे ।

यो तीन संस्थापक सम्झौता मध्ये एक हो जुन संयुक्त राज्य अमेरिकाको साथ एक देशले हस्ताक्षर गर्नुपर्दछ जसले उच्चईन्क्रिप्टेड संचार र उपग्रह डेटा साझेदारी गर्न सकियोस ।

दोस्रो २ जोड २ मन्त्रिपरिषद्को बैठकमा संयुक्त राज्य अमेरिकाका पोम्पीओ र रक्षा सचिव मार्क एस्पेर र भारतीय पक्षका रक्षामन्त्री राजनाथ सिंह र विदेश मन्त्री जयशंकरबीच वासिङ्गटन डीसीमा डिसेम्बर १८, २०१९ मा दुई देश प्रजातान्त्रिक मूल्कको रुपमा जोडिएको संयुक्त राज्य र भारतबीच बढ्दो रणनीतिक साझेदारी र साझा रणनीतिक उद्देश्यको प्राप्त गर्ने प्रतिवदता दोहो¥याए ।

अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले यस वर्ष फेवरअरी २४ देखी २५ मा भारतको राजकीयय भ्रमण गरेपछि दुवै देश तेस्रो र अन्तिम द्विपक्षीय आधारभूत सैन्य सम्झौता, भूस्थानिक सहयोगका लागि आधारभूत आदानप्रदान र सहयोग बीईसीए सम्झौतामा हस्ताक्षर जति सक्दो चाँडो गर्ने सहमत जनाए । यो बीईसीएले अमेरिकालाई लामो दूरीको नेभिगेसन र मिसाइल लक्ष्यीकरणको लागि भारतसँग उन्नत उपग्रह र स्थलाकृतिक डेटा साझेदारी गर्न सहयोग गर्दछ ।
अविश्वसनीय रणनीतिक गठबन्धन

एक अमेरिकी अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध विद्वान, जोसेफ मिसिमाइमरको विश्वास छ कि अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध र रणनीतिमा मित्र र विश्वास जस्तो मा कुनै सर्त हुदैन । उनले सुझाव दिए कि भारतीयहरूले भारतीय हितको लागि संलग्न हुनुपर्दछ र अमेरिकाले आफ्नो हितका लागि संलग्न हुनुपर्दछ । यदि त्यहाँ

आपसी हितको अवसर छ, तिनीहरूलेसँगै काम गर्नुपर्छ ।
त्यसोभएकाले यदि अमेरिकी रणनीतिकारहरूले चीनसँग वार्तालापमा राम्रो लाभ देखेभने भारत संयुक्त राज्यको रणनीतिक साझेदार रहनेछैन ।

सिंगापुरका एक विद्वान र पूर्व कूटनीतिज्ञ किशोर महाबुबानी ठान्छन कि कुनै पनि चीन र भारतवीच युद्धको अन्तिम फाइदाकर्ता अमेरिका नै हो । यो भारत हो, अमेरिका होइन कि उसले अमेरिकासँग हस्ताक्षर गरेका तार्किक र रणनीतिक सम्झौताको आधारमा मूल्य तिर्नुपर्छ ।

अमेरिका आफैंले चीनसँग राम्रो व्यापार सम्झौता चाहन्छ । नोभेम्बर अमेरिकी राष्ट्रपति चुनावपछि, त्यो सम्झौता सम्भवतः गरिन्छ होला । यदि अमेरिकाले अनुकूल व्यापारको रूपमा सम्झौता गर्न सक्षम भयो भने, यसले आफ्नो वर्तमान चीन विरोधी कोर्सलाई परिवर्तन गर्ने छ । भारतीय रणनीतिकारहरू चीनसम्बन्धी अमेरिकी नीतिको स्थिरतामा निर्भर हुने मूर्खता गर्दैछन ।

जोन बोल्टनले ५७० पृष्ठको आफ्नो पुस्तक “द रूम वियर इट ह्याप्पेन” शीर्षकमा भारतलाई १६ पटक मुख्य पृष्ठमा उल्लेख गरेका छन् । उनको विचारमा ट्रम्पको रणनीतिमा भारत प्राथमिकतामा छैन । यसबाहेक, ह्वाइट हाउसमा बोल्टनको अमेरिकी असक्षम नेतृत्वको दाबीले यो झनै नराम्रो संकेत हो कि मोदीले जयशंकर र उनको अमेरिका समर्थक रणनीतिमा विश्वास गरेर आफ्नो देशलाई अनिश्चिततातर्फ धकेलेका छन्।

एक धेरै लोकप्रिय हिन्दी उखान छ, “धोबी का कुत्ता, ना घर का घाट का” । यसको अनुवाद “कहिको नरहनु” भन्ने हुन्छ । आफ्ना सबै अण्डाहरू एकै अमेरिकी टोकरीमा राखेका मोदीले भविष्यमा खाँचोमा परेका कुनै सहयोगी र साथीहरू नपाउँने अबस्था सिर्जना गरेका छन ।

उदाहरणको लागी भारतीय रणनीतिकारहरु रूसले भारतलाई समर्थन गर्छ भन्ने ठान्थे । तर रसियन विदेशमन्त्री सर्गेई लाभ्रोभले मंगलबार रसिया भारत, रुस र चीन विदेशमन्त्रीहरूको बैठकमा बोल्दै भने, “मलाई लाग्दैन कि भारत र चीनलाई बाहिरबाट मध्यस्ताको कुनै सहयोग चाहिएको छ । मलाई लाग्दैन कि उनीहरूलाई सहयोगको खाँचो छ, विशेष गरी जब यो देशका आपसी मुद्दाहरूको कुरा आउँदछ । उनीहरू आफैले नै समाधान गर्न सक्दछन, हालसालैका घटनाहरूसहित ।”
एसिया टाइम्समा जुन २४ मा प्रकाशित लेखको भावानुवाद । अंग्रेजीमा प्रकाशित विचार पढ्न यहाँ क्लिक गर्नुहोस ।